تفسیر أمة وسط از علامه تهرانی
در کتاب معادشناسی
مرحوم علامه سید محمدحسین حسینی تهرانی
پیرامون آیه ی أمة وسط که به معنای امت معتدل و میانه رو می باشد تفسیر زیبایی ارائه می فرماید:
وَ کَذَ'لِکَ جَعَلْنَـاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَکُونُواْ شُهَدَآءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً
«و ما همچنان شما را امّت وسط (گروه میانه رو و معتدل) قرار دادیم تا شما گواه بر مردم باشید و رسول الله نیز گواه بر شما باشد!» (سوره ی مبارکه ی نحل)
مخاطب این آیه مسلمانان هستند، که ما شما را جماعت معتدل و نیکو سیرت که جنبۀ افراط و تفریط در آنها نیست، تندی و کندی ندارند، و کارهایشان همه بر اساس اعتدال و میانه‌روی و قسط و عدل است قرار دادیم! برای اینکه شما بر مردم مراقبت داشته باشید! و اعمال آنانرا در زیر پوشش نظر خود و نظارت خود بگیرید و گواه باشید! و پیغمبر اکرم نیز مراقبت و نظارت بر اعمال شما داشته باشد! و پیوسته در زیر پوشش نظر خود بر اعمال شما راقب و ناظر و گواه باشد.
با اینکه ما مفصّلاً بحث کردیم در اینکه در شهادت مزایا و خصوصیّاتی لازم است که از شرائط شهادت است، پس چگونه میشود که خطاب این آیه به تمام امّت اسلام و امّت رسول الله بوده باشد؟
(در تفسیر آیات قبل، علامه ی تهرانی در مورد آن کس گواه (شهید) باید باشد می گوید: "حتماً باید شخص شاهد کسی باشد که غیبت و حضور و قرب و بعد و زمان و مکان برای او مطرح نباشد، و با نظر واحد بر ماضی و مستقبل و أمکنه مختلف بطور علی السّویّه بنگرد و بتواند علاوه بر ظواهر اعمال بر بواطن و سرائر علم حاصل کند، تا بتواند از عهده شهادت بر آید و الاّ شهادت از حیطه وجودی و سعه علمی او خارج است." )
در میان این امّت مردم ضالّ و مُضلّ و منافق بوده‌اند، یزیدبن معاویه و پدرش معاویه‌بن أبی سفیان خودشان را جزء این امّت میدانند، آیا خداوند به امّتی که در میان آنها چنین افرادی بوده‌اند خطاب نموده و آنان را به عنوان امّت وسط ستوده است؟ آنها را گواه و شهید بر اعمال مردم و رقیب و حسیب نهاده است؟ آیا چنین مطلبی را می‌توان پذیرفت؟ أبداً قابل قبول نیست.
و نظیر اینگونه خطاب‌ها در قرآن کریم بسیار است و در عرف أدب و محاورات اجتماعیّه نزد بلغاء و فصحاء رائج است.
مثلاً در قرآن کریم داریم: (آیه ی مشهور محمدرسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم)
«محمّد فرستادۀ خداست، و کسانی که با اوست هستند نسبت به کافران بسیار سخت دل و در میان خود نسبت به یکدیگر بسیار مُشفق و مهربانند. آنها را می‌بینی که بسیار رکوع و سجود به جا می‌آورند و پیوسته از فضل و رضوان خدا میجویند.
در سیمای چهره آنان از آثار سجده علامت هائیست؛ اینست مثال حال و اوصاف آنها در تورات و انجیل که چون دانه‌های زراعت و کشت میباشند که وقتی که سر از خاک بیرون آرند ضعیف و ناتواند، پس کم‌کم قوّت گیرند و محکم و سطبر میگردند و بر ساقه‌های خود استوار و متین می‌ایستند بطوری که دهقانان را به شگفت در آورد تا به سرحدّی که کافران را از صولت و قدرت خود به خشم و غیظ و غضب در آورد. خداوند به کسانی از آنها که ایمان آورده‌اند و اعمال نیکو انجام میدهند وعده مغفرت و پاداش بزرگی را داده است.» سوره ی فتح
آیا تمام اصحاب پیغمبر چنین بوده‌اند؟ و یکایک آنها دارای این ستایش و تمجید و قابل این تحسین و تحمید هستند؟ این سوره در مدینه نازل شده و بعد از واقعه صلح حدیبیّه یعنی بعد از سال ششم از هجرت نازل شده است، و در آن وقت در مدینه در میان اصحاب رسول الله منافقین بوده‌اند که صفّ مُعظمی از اصحاب را تشکیل میداده‌اند و در قرآن مجید بسیاری از آیات درباره آنها فرود آمده است.
آیۀ وَ کَذَ'لِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَکُونُوا شُهَدَآءَعَلَی النَّاسِ با این بیان که ذکر شد نتیجه میدهد که مراد از امّت وسط در ملاک و معیار خصوص کسانی هستند که دارای آن خواصّ بوده باشند؛ یعنی أَشِدَّآءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَآءُ بَیْنَهُمْ، مانند حضرت أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی‌طالب علیه السّلام و مانند عُثمان بن مَظعون و سلمان و عمّار بن یاسر و أبوذرّ غِفاری و مقداد و یاران دیگر رسول الله که در جنگ بدر شهید شدند چون عُبَیدَة بن حارث بن المطّلب پسر عموی رسول خدا، یا در جنگ اُحد چون حمزة سیّد الشّهداء عموی رسول خدا و امثال و نظائر این ارواح مقدّسه و طائران بلند پروازِ سدرۀ المنتهی.
بنابراین مراد از امّت وسط تمام افراد امّت نیستند که گواه بر اعمال مردم باشند، بلکه افراد خاصّی هستند که واجد همان مزایا و خصوصیّاتی هستند که در معنای شهادت ذکر شد.
بحث تفسیر روایی:
در «کافی» و «تفسیر عیّاشی» از حضرت باقر علیه السّلام روایت است که فرموده‌اند:
نَحْنُ الامَّةُ الْوَسَطُ وَ نَحْنُ شُهَدَآءُ اللَهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ حُجَجُهُ فِی أَرْضِهِ وَ سَمَائِه
«آن امّت وسط ما هستیم، و ما هستیم که گواهان خدا بر مخلوقاتش میباشیم و حجّت‌های خدا هستیم در زمین او و در آسمان او.
یعنی در عالم ظاهر و باطن، در عالم غیب و شهادت، در عالم تحمّل و أداء، فقط ما هستیم که دارای این خصائص میباشیم.
در «شواهد التّنزیل» حاکم حَسْکانیّ با سلسله سند متّصل خود روایت کرده است از سُلَیم بن قَیس از أمیرالمؤمنین علیه السّلام قَالَ:
إِنَّ اللَهَ إِیَّانَا عَنَی بِقَوْلِهِ تَعَالَی: لِتَکُنُوا شُهَدَآءَ عَلَی النَّاسِ؛ فَرَسُولُ اللَهِ شَاهِدٌ عَلَیْنَا وَ نَحْنُ شُهَدَآءُ عَلَی النَّاسِ (عَلَی خَلْقِهِ ـ خ‌ل) وَ حُجَّتُهُ فِی أَرْضِهِ، وَ نَحْنُ الَّذِینَ قَالَ اللَهُ جَلَّ اسْمُهُ (فِیهِم): وَ کَذَ'لِکَ جَعَلْنَـٰکُمْ أُمَّةً وَسَطًا.
حضرت فرمودند: «خداوند تعالی فقط ما را اراده کرده در گفتار خودکه فرموده است: باید شما گواه بر مردم باشید؛ پس رسول خدا گواه بر ماست، و ما گواهان بر مردم هستیم (بر خلائق خدا) و حجّت خدا بر روی زمین خدا، و ما هستیم که خداوند جلّ اسمُه درباره آنها فرموده است: و اینچنین ما شما را امّت وسط قرار دادیم!»
مراد از امّت در اینجا ائمّه هستند، امّا نه اینکه لفظ امّت در ائمّه استعمال شده باشد، امّت به معنای امّت است، ولی مصداق و مراد واقعی از آن منطبق بر خصوص ائمّه میباشد، و به ملاک این مصداق، خطاب به صورت عامّ آمده است، ولیکن حقّ ورود خطاب که دارای این خصوصیّات هست اختصاص به آن افرادی دارد که دارای این مزایا باشند؛ و آن عبارت است از ائمّۀ أهل البیت سلام الله علیهم أجمعین.
و أخبار وارده در این موضوع فوق حدّ استفاضه است.
